वट सावित्री व्रत

वट सावित्री व्रत: सुखसौभाग्याचे आणि पतीच्या दीर्घायुष्याचे महत्वपूर्ण सण

(वट सावित्री व्रत: महत्त्व, कथा आणि संपूर्ण विधी)

भारतीय सनातन संस्कृतीत स्त्रियांसाठी अनेक व्रते-उपवासांचे महत्त्व आहे. त्यापैकी वट सावित्री व्रत हे विशेषतः महाराष्ट्र, बिहार, उत्तर प्रदेश, ओडिशा या राज्यांमध्ये मोठ्या भक्तिभावाने साजरे केले जाणारे एक अत्यंत महत्त्वाचे व्रत आहे. वट वृक्षाची (बरगदाच्या झाडाची) पूजा आणि सावित्री-सत्यवान यांची अमर कथा या व्रताचे केंद्रबिंदू आहेत. हे व्रत विवाहित स्त्रिया आपल्या पतीचे दीर्घायुष्य, आरोग्य आणि कुटुंबातील सुख-समृद्धीसाठी करतात.

वर्षातील नियोजित तारीख:

• हिंदू पंचांगानुसार, ज्येष्ठ महिन्याच्या अमावस्येला (काही प्रांतांमध्ये ज्येष्ठ शुक्ल पौर्णिमेला) हे व्रत साजरे केले जाते.

• सामान्यतः मे किंवा जून महिन्यात येते.

• २०२५ साली वट सावित्री व्रत ज्येष्ठ अमावास्या दिनांक 10 जून महिन्यातल्या मंगळवारी  आहे.

वट सावित्री व्रताचे महत्त्व (महत्त्व)

1. पतीचे दीर्घायुष्य: सावित्रीने यमराजापासून आपल्या मृत पतीचे प्राण परत मिळवले, त्याप्रमाणे या व्रताद्वारे स्त्रिया आपल्या पतीचे दीर्घायुष्य मिळविण्याची प्रार्थना करतात.

2. सौभाग्याचे रक्षण: व्रतामुळे स्त्रीचे सौभाग्य दीर्घकाळ टिकते अशी श्रद्धा आहे.

3. कुटुंबातील समृद्धी: व्रताचे पुण्य कुटुंबातील सर्व सदस्यांचे कल्याण आणि समृद्धी आणते.

4. वटवृक्षाची पूजा: बरगदाचे झाड (वटवृक्ष) हे दीर्घायुष्य, स्थिरता आणि अखंडतेचे प्रतीक मानले जाते. त्याची पूजा केल्याने पतीचे आयुष्य दीर्घ आणि स्थिर होते.

5. स्त्री शक्तीचे प्रतीक: सावित्री ही तिच्या बुद्धिमत्ता, निष्ठा आणि धैर्याने यमराजाला जिंकली. हे व्रत स्त्रीच्या अदम्य आंतरिक शक्तीचे स्मरण करून देते.

वट सावित्रीची कथा (कथा)

प्राचीन काळी मद्र देशात एक राजा होता. त्याचे नाव अश्वपती. त्याला कोणतेही अपत्य नव्हते. म्हणून त्याने सावित्री देवीची कठोर तपस्या केली. देवी प्रसन्न झाल्या आणि त्याला एक कन्या झाली. तिला देवीच्या नावावरून सावित्री असे नाव ठेवले. सावित्री अतिशय सुंदर, गुणवान आणि तेजस्वी होती.

काही काळानंतर सावित्री वयात आली. तिचे रूप पाहून अनेक राजपुत्र तिला वर मागू लागले. पण तिने स्वयंवर करून आपला वर निवडण्याचे ठरवले. तिने आपल्या पित्याला आपल्यासोबत विवाह शोधासाठी निघायला सांगितले. प्रवासात तिला एक ऋषींच्या आश्रमाजवळ सत्यवान नावाचा तरुण दिसला. सत्यवान हा शाल्व देशाचा राजा द्युमत्सेन याचा पुत्र होता. राजा द्युमत्सेन अंधत्वामुळे आपले राज्य गमावून वनवासात राहत होता. सत्यवान आपल्या वृद्ध आई-वडिलांची सेवा करीत होता.

सावित्रीने सत्यवानावर प्रेम केले आणि आपला पती म्हणून निवडले. तेव्हा एक महान ऋषी नारद मुनी तेथे आले. नारदांनी सावित्रीला सांगितले, “बाई सावित्री, सत्यवान खरोखर गुणवान आहे, पण त्याला एक मोठा दोष आहे. त्याचे आयुष्य फार थोडे आहे. एक वर्षानंतर ज्येष्ठ अमावस्येला त्याचा मृत्यू होईल.”

पण सावित्री तर आपल्या निश्चयावर अढळ होती. तिने नारदांच्या भविष्याकडे दुर्लक्ष करून सत्यवानाशी विवाह केला. विवाहानंतर ती आपल्या सासरच्या ऋषीवत जीवनात राहू लागली. ती सासू-सासऱ्यांची आणि पतीची निष्ठेने सेवा करीत असे. तिला सत्यवानाच्या मृत्यूची जाणीव होती, म्हणून ती मनातून देवांना प्रार्थना करीत असे.

ज्येष्ठ अमावस्येचा दिवस जवळ आला. सावित्रीने त्या दिवशी उपवास ठेवला. तिने सासू-सासऱ्यांची परवानगी घेऊन सत्यवान जवळच्या जंगलात लाकूड कापायला जातो, तिथेच जायचे ठरवले. सत्यवान जंगलात जाऊन वटवृक्षावर चढला आणि लाकूड कापू लागला. अचानक त्याला तीव्र डोकेदुखी सुरू झाली आणि तो झाडावरून खाली कोसळला. सावित्रीने त्याला आपल्या मांडीवर ठेवले. तेव्हा तिला एक भीषण आकृती दिसू लागली. तो यमराज होता. त्याने सत्यवानच्या शरीरातून जीव (आत्मा) काढून घेतला आणि दक्षिण दिशेने चालू लागला.

सावित्रीने धैर्य सोडले नाही. ती यमराजाच्या मागे मागे चालू लागली. यमराजाने तिला परत जायला सांगितले, पण ती ऐकेना. तिची भक्ती आणि निष्ठा पाहून यमराज प्रभावित झाले. त्यांनी तिला वर मागण्यास सांगितले, फक्त सत्यवानच्या प्राणांचा वर नको. सावित्रीने प्रथम आपल्या सासऱ्याचे डोळे बरे होण्याचा वर मागितला. यमराजाने “तथास्तु” म्हटले, पण सावित्री त्यांच्या मागे चालतच राहिली. नंतर तिने सासऱ्याचे गमावलेले राज्य परत मिळण्याचा वर मागितला. यमराजाने तोही दिला, पण सावित्री मागे निघेना. अशाप्रकारे तिने आपल्या सासू-सासऱ्यांसाठी शंभर पुत्रांचा वर, आपल्यासाठी शंभर पुत्रांचा वर असे अनेक वर मागितले. यमराजाने ते सर्व मान्य केले.

शेवटी, सावित्री म्हणाली, “हे धर्मराज, तुम्ही मला शंभर पुत्र होतील असे वचन दिले आहे. मग माझा पती जिवंत नसला तर हे कसे शक्य आहे? म्हणून तुम्ही सत्यवानला जिवंत करा.” सावित्रीच्या या हुशारीपुढे यमराज पराभूत झाले. त्यांना सावित्रीची निष्ठा, बुद्धिमत्ता आणि धैर्य पाहून आनंद झाला. त्यांनी सत्यवानचे प्राण परत केले आणि आशीर्वाद दिला की तू आणि तुझा पती दीर्घकाळ सुखाने राहाल.

यमराज निघून गेल्यावर सावित्री सत्यवानच्या मृतदेहाजवळ परत आली. तो जिवंत झाला होता. त्याचवेळी सावित्रीचे सासू-सासरेही आपले डोळे आणि राज्य परत मिळाल्याने तेथे आले. अशाप्रकारे सावित्रीने आपल्या निष्ठा, प्रेम, बुद्धी आणि धैर्याने पतीचे प्राण परत मिळवले. म्हणून तिला “पतिव्रतेचे आदर्श” मानले जाते.

वट सावित्री व्रताचा विधी (विधी)

व्रत करणाऱ्या विवाहित स्त्रिया खालीलप्रमाणे हे व्रत पाळतात:

1. स्नान आणि शुद्धता:

   • अमावस्येच्या सकाळी लवकर उठून पवित्र स्नान करतात.

   • स्वच्छ, नवीन किंवा शुभ मानले जाणारे (लाल, पिवळे, हिरवे, नारंगी) वस्त्र परिधान करतात. काही ठिकाणी हळदीने रंगवलेले कापड वापरतात.

   • सोळा शृंगार करतात (केशरचे टिळा, कुंकू, बिंदी, नथ, बांगड्या, मंगळसूत्र, पायल इ.).

2. पूजेची सामग्री (पूजासामग्री):

   • वटवृक्षाच्या पानांचे वर्तुळ (मंडप) किंवा वटवृक्षाचे लहान झाड (घरात ठेवता येईल असे)

   • सावित्री-सत्यवान यांची मूर्ती किंवा फोटो (काही ठिकाणी पीतळच्या पात्रात पान, सुपारी, फुलं, अक्षता ठेवून त्याचे प्रतीक म्हणून पूजा करतात)

   • हळद, कुंकू, अक्षता, फुले (विशेषतः केवड्याची फुले), फळे (आंबा, केळी)

   • दीप, अगरबत्ती, धूप

   • पंचामृत (दूध, दही, तूप, मध, साखर)

   • विशेषतः पराया किंवा हळदीचे कण (या दिवशी स्त्रिया पराया किंवा हळदीचे कण वटवृक्षाला अर्पण करतात आणि नंतर ते घरी आणून साठवतात. पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी हे शुभ मानले जाते.)

   • पूजेसाठी पितळेची थाळी, कलश (पाण्याने भरलेला)

   • सुती धागा (काहीजण व्रतात वापरायचा धागा पूर्वीच तयार करतात – पंचरंगी धाग्यात मण्यांचे मणके गुंफतात)

3. वटवृक्षाची पूजा:

   • स्त्रिया जवळच्या वटवृक्षाकडे जातात. गावात/शहरात सामूहिकरीत्या एकत्र येतात.

   • वटवृक्षाला गंगाजल, पाणी शिंपडून शुद्ध करतात.

   • वटवृक्षाच्या खोडाला हळद-कुंकूचा टिळा लावतात, फुले चढवतात.

   • वटवृक्षाला केवड्याच्या फुलांच्या माळा घालतात.

   • वटवृक्षाच्या खोडाभोवती केळीच्या ओंब्याची (कांदा) वेठी बांधतात.

   • वटवृक्षाला परायाचे कण अर्पण करतात.

   • वटवृक्षाची पूजा करतात, त्याला प्राणी मानून त्याचे आवाहन करतात.

4. सावित्री-सत्यवान यांची पूजा:

   • वटवृक्षाच्या खोडाजवळ सावित्री-सत्यवान यांच्या मूर्ती/प्रतीकाची स्थापना करतात.

   • त्यांना हळद-कुंकू लावतात, फुले चढवतात, अक्षता वाहतात.

   • दिवा लावतात, धूप दाखवतात.

   • पंचामृताने त्यांची पूजा करतात.

   • फळे, नैवेद्य (पूड, पोळी, भात किंवा खीर) अर्पण करतात.

5. वटवृक्षाचे परिक्रमा आणि सूत्रगुंथन:

   • हा व्रताचा सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे.

   • स्त्रिया वटवृक्षाभोवती १०८ परिक्रमा (फेऱ्या) करतात. प्रत्येक फेरीत वटवृक्षाला सुती धागा (किंवा पंचरंगी धाग्याची माळ) घट्ट गुंडाळतात/गुंथतात. ही क्रिया “सूत्रगुंथन” म्हणून ओळखली जाते.

   • प्रत्येक फेरी करताना “सत्यवान्चे आयुष्य वाढो, सावित्री मातेचे सतत सोयरे वाढो” अशी प्रार्थना किंवा सावित्री-सत्यवान यांच्या कथेचे पठण करतात.

   • धागा गुंडाळताना वटवृक्षाला आपला पती मानून त्याचे दीर्घायुष्य मागतात.

6. कथाश्रवण:

   • परिक्रमा पूर्ण झाल्यावर सर्व स्त्रिया एकत्र बसतात.

   • एक ज्येष्ठ स्त्री किंवा पुरोहित वट सावित्रीची पूर्ण कथा सांगतो/सांगते.

   • सर्वजण भक्तिभावाने कथा ऐकतात.

7. उद्यापन आणि प्रसाद:

   • कथा संपल्यावर सर्व स्त्रिया एकमेकींना हळद, कुंकू लावतात, फळे देतात आणि “भावतासं वट सावित्री” असे आशीर्वाद देतात. याचा अर्थ “तुझ्या वट सावित्री व्रताचे फळ तुला लाभो”.

   • पूजेतील प्रसाद (फळे, पोळी, मिठाई) सर्वांना वाटला जातो.

   • काही ठिकाणी स्त्रिया एकत्र जेवण करतात.

   • परायाचे कण घरी आणून पतीला खायला दिले जातात किंवा घरात साठवले जातात.

8. उपवास:

   • बहुतेक स्त्रिया संपूर्ण दिवस उपवास करतात – फक्त पाणी किंवा फळे घेतात.

   • काही फलाहार (फळे, दूध, भाजी) घेतात. हे आरोग्य आणि परिस्थितीनुसार बदलू शकते.

   • संध्याकाळी पूजा संपल्यावर प्रसाद खाऊन उपवास सोडतात.

व्रताची सार्थकता (सारांश)

वट सावित्री व्रत हे केवळ एक धार्मिक रित नाही, तर ते स्त्रीच्या निष्ठा, प्रेम, धैर्य आणि बुद्धिमत्तेचे एक शक्तिशाली प्रतीक आहे. सावित्रीच्या कथेमधून स्त्रीला आपल्या निश्चयाने आणि भक्तीने अडचणींवर मात करता येते हे शिकवले जाते. वटवृक्षाची पूजा ही निसर्गाशी असलेल्या आपल्या जिव्हाळ्याचे आणि त्याच्या संरक्षणाचे द्योतक आहे. हे व्रत पती-पत्नीमधील निर्मळ प्रेमबंधन, पारिवारिक एकता आणि स्त्रीसौंदर्याचा उत्सव साजरा करते. आधुनिक जगातही हा सण स्त्रियांना एकत्र आणतो आणि पारंपारिक मूल्यांचे संवर्धन करतो.

“भावतासं वट सावित्री!”
(तुमचे वट सावित्री व्रत सफल होवो आणि तुमच्या पतीचे दीर्घायुष्य लाभो!)